Die Jamesoninval 
Die Jamesoninval van 1895/96 in die ZAR was die gevolg van 'n sameswering tussen lede van die goudmynmagnate aan die Rand, die sogenaamde Reform Committee, teen die regering van die dag.

Goud het ongekende voorspoed vir die Republiek gebring, maar ook 'n vloedgolf uitlanders wat op die lange duur ontevrede was met die wyse waarop die regering hulle belange hanteer en beskerm het. In die lig van hierdie groeiende ontevredenheid het Cecil John Rhodes, een van die goudmagnate, 'n geleentheid gesien om sy ideaal tot Ryksuitbouing te verwesenlik.¹² Met sy vriend, dr Leander Starr Jameson, en die Reform Committee het hulle saamgesweer om onrus in Johannesburg tot so 'n vlak op te sweep dat 'n inval van dr Jameson, op uitnodiging van die Reform Committee, en die omverwerping van die Regering as 'n daad van menslikheid en redding beskou sou word.¹³

Verskeie faktore het daartoe bygedra dat die Reform Committee nie die steun geniet het waarop hulle staatgemaak het nie en die dag toe Jameson die Republiek inval, kon hulle nie die beloofde ondersteuningsmag op die been bring nie. Alle pogings van hulle kant om die inval af te las, het misluk, deels as gevolg van verwarrende beriggewing en die voortvarende optrede van Jameson wat tot op die laaste, opdragte om nie die Republiek in te val nie, geïgnoreer het.¹⁴

Die invalsmag het op die Betchuanaland (Botswana) grens by Pitsani saamgetrek en die nag van 29 Desember 1895 die Zuid-Afrikaansche Republiek ingeval.¹⁵ Die opmars na Johannesburg het aanvanklik sonder teenslag vinnig gevorder tot in die omgewing van Krugersdorp. Hier het die Boerekommando's vir die eerste keer teenstand gebied, omdat die dorp oënskynlik deur die invalsmag bedreig was, alhoewel Jameson by herhaling gesê het dat hy nie die land betree met vyandelike bedoelings nie, maar omdat hy reageer op 'n uitnodiging van vooraanstaande inwoners aan die Rand om hulle te help om geregtigheid te laat geskied.¹⁶ Desnieteenstaande het hy 'n berig aan Krugersdorp gestuur dat hy die dorp sal bombardeer indien die Boerekommando's poog om die inval te stuit.¹⁷

Die invalsroete het vir die grootste deel oor 'n ylbewoonde, gelyk gebied gestrek. Die onbewoonde oop vlaktes van die Wes-Transvaal het aanval en verdediging bemoeilik. Die heuwelagtige omgewing naby Krugersdorp het hom beter geleen tot 'n offensief teen die invalsmag. Dit was waarskynlik 'n belangrike oorweging waarom die Boerekommando's vir die eerste keer by die Queens Battery Gold Mine wes van Krugersdorp met die invalsmag slaag geraak het.¹⁸

Na die nederlaag by die Queens Battery het die invalsmag suidwaarts in die rigting van Randfontein teruggeval, waar hulle in die nag oor die spoorlyn is in die hoop om die volgende dag aansluiting te vind by die Potchefstroom-Johannesburg Koetsroete. Jameson het egter gou uitgevind dat die roete van sy mag deur die Boere gedikteer word. Al vegtende het hulle hom in 'n posisie ingedwing waaruit hy nie kon kom nie. Jameson was uiteindelik verplig om op 2 Januarie 1896 op die plaas Vlakfontein aan Generaal Cronje oor te gee.¹⁹

Die Boere het 'n verslae invalsmag gevange geneem. Vandat hulle op 29 Desember 1895 die grens oorgesteek het, tot met hulle oorgawe, was die invalsmag se opmars oorskadu deur Boere wat hulle aan alle flanke dopgehou het. Tog het hulle bly glo dat hulle toegelaat sou word om Johannesburg te bereik, omdat hulle nie aangeval was nie. Die hoop dat 'n ondersteuningsmag volgens belofte by Krugersdorp by hulle sou aansluit, het hoog gebrand tot met die eerste skermutseling by die Queens Battery. Nogtans het die invalsmag volhard in hulle pogings om Krugersdorp te bereik. Jameson se hardkoppige voortvarendheid en sy geloof in die beloftes van sy vriende, die Reform Committee, was volgens Hole²⁰ te blameer vir sy volgehoue pogings om Krugersdorp te bereik. Hy het selfs die aanbevelings van sy offisiere om, na die skermutseling by die Queens Battery, direk na Johannesburg te gaan, verontagsaam.

Nadat die invalsmag op Vlakfontein gevange geneem is, is hulle na Krugersdorp geneem waar hulle met "rough consideration" op die Markplein van voedsel voorsien is.²¹ Volgens oorlewering was Jameson self in die selle van die landdroshof aangehou, maar geen stawing kon hiervoor gevind word nie. Dit is onwaarskynlik dat hy in die hofselle aangehou was. Dit is waarskynliker dat hy met sy offisiere en troepe op die markplein aangehou was terwyl Generaal Cronje 'n telegram na Pretoria gestuur het rakende die oorgawe van die invalsmag. 'n Groep burgers uit Waterberg het laat vir die skermutselings en aksie opgedaag. Hierdie manne wou met alle geweld die invallers voor die loop van hulle gewere kry, toe Cronje inderhaas besluit het om die invalsmag onmiddellik na Pretoria te stuur. Die offisiere het hy per muilwa vervoer, terwyl die troepe onder sterk begeleiding die afstand moes afmarsjeer. Teen die aand was die hele invalsmag, met die uitsondering van enkele gewondes, in die tronk in Pretoria opgesluit.

Die gewonde en dooie soldate moes deur 'n Kaptein Garraway en tien soldate onder bewaking van 'n aantal Boere op Vlakfontein versorg word. Volgens Garraway kon hulle eers teen laat die middag die dooies begrawe. Die gewonde soldate was met perdekarre na Krugersdorp geneem, waar hulle deur dr AG Viljoen, die distriksgeneesheer, in 'n tydelike hospitaal, ingerig in die winkel van Harvey Greenacre & Co, deur vyf dokters verpleeg is.²² Garraway berig verder, soos aangehaal deur Hole²³ "...It was dark when I got back to the farmhouse ...The men were put on a wagon and I on a horse, and we started off quietly...After a long ride we arrived at Krugersdorp at 1 am, and I was left at the temporary hospital while the men were taken down to the courthouse..." Volgens hierdie inligting blyk dit dus duidelik dat Jameson self nie in die hofselle aangehou was nie, soos volgens oorlewering beweer word, maar dat minstens nege van sy troepe wel een nag daarin deurgebring het voordat ook hulle na Pretoria oorgeplaas is.

Die Jamesoninval en die gevegte rondom Krugersdorp is deurspek met legendes. In die mondelinge oorleweringe word waarheid en verdigsel ineengeweef. Een van hierdie oorleweringe berig van groot verwarring wat in Krugersdorp self geheers het. Al die vroue en kinders was aangesê om in die hofsaal bymekaar te kom vir beskerming. Die aanvanklike gerugte het gelui dat 'n groot mag swart mense op die dorp afmarsjeer. Die hofsaal was stampvol beangste mense. Baie het die beskerming van die saal verlaat en teruggekeer na hulle huise as gevolg van die ondraaglike hitte.²⁴

Teenstrydige gerugte oor die inval het gelei tot die besonder dapper optrede van Luitenant Sarel Eloff, die plaaslike polisiehoof en kleinseun van President Paul Kruger. Eloff het met tien van sy manne 'n verkenningstog onderneem om meer kennis oor die bewegings van die invalsmag te bekom. By Boon se winkel op die plaas Rietfontein het hulle die invalsmag opgespoor. Eloff het alleen verder gegaan met die doel om persoonlik vir Jameson oor die inval te ondervra. Hy is dadelik gearresteer en na vele versoeke toegelaat om met Jameson te praat. Jameson het aan Eloff gesê dat hy nie die land betree het met vyandige bedoelings nie, maar dat hy slegs gereageer het op 'n versoek van sekere vooraanstaande inwoners aan die Rand. Eloff is daarna vrygelaat op voorwaarde dat hy twee ure moes wag voordat hy vanaf Boon se winkel sou vertrek om sy verslag aan sy bevelvoerders te bring. Hy het dit gedoen en na twee ure na die plaas van veldkornet Piet Steenkamp daar naby gery. Eloff se makkers het intussen na Krugersdorp teruggejaag en die kommandant van die nabyheid van die invalsmag in kennis gestel. Steenkamp het reeds begin om die burgers vir kommandodiens op te roep, toe Eloff daar opgedaag het.²⁵

Die Jamesoninval het nie die einde van die "uitlanderkwessie" vir die Zuid-Afrikaanse Republiek beteken nie. Alhoewel die regering deur die gebeure gedwing is om sekere toegewings aan die uitlanders te maak, het die inval andersyds as 'n stimulus gedien wat tot groter politieke betrokkenheid deur die uitlanders gelei het. Die Jamesoninval het alle pogings om 'n Suid-Afrikaanse federasie van state op 'n vreedsame wyse tot stand te bring, die nek ingeslaan. "Hoe verreikend die gevolge van die mislukte inval ook al was, vervaag die belangrikheid daarvan wanneer dit uit die perspektief van die meeste swart inwoners van Transvaal beskou word. Selfs al het die inval geslaag, sou hulle nog steeds in 'n ondergeskikte posisie as 'n bron van goedkoop arbeid verkeer het. Wat die blanke gemeenskap betref, was die Jamesoninval egter 'n belangrike mylpaal op die pad na oorlog...Dit was duideliker as ooit tevore dat die onafhanklikheid van die republiek bedreig was, en die Kruger-regering het dus op groter skaal begin bewapen."²⁶

Die Anglo-Boereoorlog 
Na die Jamesoninval het die verhouding tussen Brittanje en die Zuid-Afrikaansche Republiek versleg. Die Zuid-Afrikaansche Republiek het hom nie net op politieke gebied vir oorlog teen Brittanje voorberei nie, maar ook sy verdediging opgeknap en sy burgers met meer moderne wapens begin toerus. Teen 1898 was oorlog onvermydelik en "President Kruger was daarvan oortuig dat daar opgetree moes word voordat die Britse militêre maatreëls voltooi was".²⁷ Op 4 Oktober 1899 het Kruger 'n ultimatum aan die Britse Regering gestuur om die opbou van 'n troepemag in Suid-Afrika te stop en vyandelikhede teen die Republiek te staak. Teen 11 Oktober 1899 het die ZAR-regering geen reaksie op die ultimatum ontvang nie. Die Suid-Afrikaanse Oorlog het begin.

Hierdie oorlog is ook bekend as die Anglo-Boereoorlog of die Tweede Vryheidsoorlog. Terwyl geskiedskrywers in die verlede baie aandag aan die oorlog as 'n militêre offensief gegee het, is minder aandag aan die stryd van die nie-vegtendes om oorlewing op plase, in dorpe en in konsentrasiekampe gegee. Krugersdorp is geen uitsondering nie. Die optrede van die Krugersdorp Kommando in die oorlog en die heldedade van die burgers onder Generaals Ben Viljoen, Jan Kemp²⁸, Jan Celliers en Sarel Oosthuizen is deur Van Aardt²⁹ nagevors. Behalwe die vier generaals het Krugersdorp ook manne opgelewer soos kommandant JC Bodenstein en die beroemde Danie Theron. Van die vier generaals was Kemp waarskynlik die prominentste, terwyl die Krugersdorp Eeufeesalbum³⁰ Viljoen as die kleurrykste figuur beskryf.

Krugersdorp Kommando Die Krugersdorpkommando het in 1898 tot stand gekom met die oorlog teen Magato en Mpefu in die Limpopo Provinsie. Die kommando was in die Anglo-Boereoorlog bekend vir hulle hardnekkige teenstand, terwyl "The Times History of the War in South Africa" die kommando as die ruggraat van die Boeremagte in die Wes-Transvaal onder Generaal De La Rey beskryf.

Die Krugersdorpkommando het aan die begin van die oorlog met onderskeiding aan die Natalse front opgetree, waar hulle die agterhoede gedek het by Dundee en met onderskeiding opgetree as stormtroepe teen die Gordon Highlanders by Elandslaagte. By die Slag van Modderspruit, wat die beleg van Ladysmith bepaal het, het die Krugersdorpkommando onder velle geweervuur 'n koppie storm geloop om die uitbreek van Generaal French se Vyfde Lansiers te stuit. Later het hulle 'n gepantserde trein by Escourt onder aanvoering van Generaal Sarel Oosthuizen aangeval en by hierdie geleentheid die oorlogskorrespondent Winston Churchill gevange geneem. Die kommando het ook 'n leeueaandeel gehad in die slag van Colenso en die gevangeneming van Generaal Buller se artillerie en by Pietershoogte vir sewe dae hul man gestaan teen die aanval van die Iniskillings, Dublin Fusiliers en Cornaughts, waarna hulle aan die Slag van Magersfontein deelgeneem het. Na die oorgawe van Generaal Cronje by Perdeberg was die kommando in verskeie kleiner en groter veldslae betrokke, asook by die inval in die Kaapkolonie in 1901, terwyl Generaal JC Kemp en sy kommando verantwoordelik was vir die beskerming van die Krugersdorpdistrik. Die kommando het aan verskeie veldslae in die Wes-Transvaal deelgeneem, onder andere die Slag van Vlakfontein (30 Mei 1901), die Slag van Moedwil (30 September 1901), die Slag van Driefontein (24 Oktober 1901), die Slag van Yzerspruit (25 Februarie 1902), die Slag van Tweebosch (7 Maart 1902), die Slag van Boschbult (31 Maart 1902) en die Slag van Roodewal (11 April 1902).³¹

Verskeie groter en kleiner skermutselings het in die omgewing van Krugersdorp voorgekom. Die uitsondering is die hewige skermutseling by Dwarsvlei ongeveer 15 kilometer noordwes van Krugersdorp op die pad na Hekpoort. Generaal-majoor HA Smith-Dorien was met 'n mag saamgestel uit Gordon Highlanders, Shopshire Light Infrantry, Imperial Yeoman en die 7th Battery Royal Field Artillery oppad na Hekpoort toe hy deur 'n Boeremag onder aanvoering van Generaal Sarel Oosthuizen by Dwarsvlei gestuit is. Smith-Dorien het met die grootste deel van die Britse mag teruggekeer na Krugersdorp terwyl 'n afdeling van die Royal Scottish Fusiliers onder aanvoering van Kaptein Trenchard die Boere moes terughou. Trenchard is in die daaropvolgende skermutseling swaar gewond, terwyl Kaptein Younger van die Gordon Highlanders gesneuwel het. In 'n laaste poging om een van die veldkanonne buit te maak is Generaal Oosthuizen noodlottig gewond. Hy het enkele dae later aan sy wonde beswyk. Kaptein William Gordon en Kaptein Younger (postuum) van die Gordon Highlanders is vereer met die Victoria Cross vir hulle heldhaftige optrede om die kanon en gewondes te beveiling.

Die Slag van Nooitgedacht in die Hekpoortvallei het op 13 Desember 1900 plaasgevind. Die Boeremagte onder Generaals De la Rey, Smuts en Beyers het hier die Britse mag onder Generaal-majoor Clements verslaan. Alhoewel Clements daarin geslaag het om met ongeveer tweederdes van sy mag te ontsnap, het die Boeremagte die oorwinning behaal en 'n groot hoeveelheid voorrade, trekdiere, gewere en ammunisie gebuit. Altesaam 78 burgers en 332 Britse soldate het in die Slag van Nooitgedacht gesneuwel.³²

Die Slag van Nooitgedacht kon die grootste nederlaag vir die Britse magte in die Anglo-Boereoorlog gewees het as die Boeremagte daarin geslaag het om Clements met sy hele kamp en mag gevange te neem. Die Boeremagte het egter die inisiatief verloor, wat Pakenham toeskryf aan die "loosely organised Boer armies, ill-disciplined and ill-coordinated".³³ Ook Pretorius sien nie die Slag van Nooitgedacht as De la Rey se grootste oorwinning nie as gevolg van die burgers se ongedissiplineerde optrede en plunder van die Britse kamp voordat die oorwinning beklink is. Die Suid-Afrikaanse Oorlog was ver van "oor", soos in hierdie stadium voorspel is deur die Britse Oppergesag, alhoewel die verlies aan inisiatief die Boeremagte gedwing het tot 'n meer defensiewe vorm van guerrilla-oorlogvoering.

Toestande in die dorp 
Min besonderhede is bekend oor die omstandighede in Krugersdorp tydens die oorlog. Die dorp het direkte aanvalle en beleëring vrygespring. In Junie 1900 is die dorp sonder slag of skoot deur Generaal Archibald Hunter ingeneem en onder Krygswet geplaas. Die Britse troepe het volgens oorlewering hulle hoofkwartier ingerig in die Distriksdorp, in 'n huis wat vandag bekend is as die Kilmarnochhuis. Schutte³⁴ gee aandag aan die toestande in die dorp voor die afkondiging van Krygswet, maar meld ook dat argivale inligting hoofsaaklik oor krygsverrigtinge handel en dat inligting oor toestande in die dorp "uiters skaars" is. Hy gee in sy navorsing aandag aan die verwarring wat onder die inwoners geheers het en probleme wat die landdros ondervind het in die bestuur van die dorp nadat Johannesburg in 1900 ingeneem is.

Krygswet het geïmpliseer dat die beweging van die inwoners ingeperk was. Die militêre regering het in 'n buitengewone koerant op 5 Julie 1900 alle openbare byeenkomste en vergaderings vir die duur van die Krygswet verbied. Verder was geen persone sonder 'n geldige reispermit toegelaat om die dorp te verlaat, of om op die platforms van die stasie te wees nie.³⁵

Krugersdorp was nie die nood en ellende wat die oorlog meegebring het, gespaar nie. Die skaarste aan lewensmiddele het nie net die slagoffers in die konsentrasiekamp geraak nie, maar ook die inwoners van die dorp en distrik. Die toestand is vererger deur die sluiting van die winkels, kantiene en hotelle omdat die eienaars met die uitbreek van die oorlog, die dorp verlaat het. Desnieteenstaande het 'n paar van die groter besighede, onder andere Hompes en Seehoff, Harvey Greenacre en McCloskie en Te Water, voortbestaan en volgens Schutte 'n ontskatbare diens aan die gemeenskap gelewer. Die meeste gesinne wat broodgebrek gely het, was op die Krugersdorpse goudvelde woonagtig. Hulle nood is vererger met die sluiting van die myne.³⁶ 'n Voedingskema³⁷ en 'n mediese hulpskema is in die lewe geroep.³⁸ Die noodlenigingsprogram is later na die Krugersdorp Konsentrasiekamp uitgebrei.

'n Gesondheidskomitee is in Oktober 1901 in die lewe geroep onder die Britse militêre bewind om die bestuur van die dorp oor te neem. Die komitee het bestaan uit vier lede en die Assistent Resident Magistraat. Die Gesondheidskomitee het met die stigting van die Krugersdorp Munisipaliteit op 5 Desember 1903 ontbind.³⁹

Die Zuid-Afrikaansche Republiek is op 1 September 1900 deur Lord Roberts, opperbevelhebber van die Britse magte in Suid-Afrika, as Britse kolonie geannekseer. Die nuwe kolonie het as The Transvaal Colony bekend gestaan en al die inwoners daarvan is as Britse onderdane beskou. Inwoners in die dorpe was verplig om 'n opname te maak van al hulle besittings, waarvoor 'n permit uitgereik was. Die doel hiervan was om te voorkom dat die vegtende burgers van lewensmiddele voorsien word. Landdros JC Human was met MWP Pretorius, CC de la Rey, S von Blommenstein, A Vorster, A te Water en D Grundlingh deur die Britse militêre bestuur as kwaadstokers beskou. Blykbaar was almal bejaarde manne wat nie aktief aan die oorlog deelgeneem het nie, maar gereeld in die dorp byeengekom het om inligting rakende die oorlog uit te ruil. Human was ook daarvan verdink dat hy inligting by Britse offisiere inwin en dan op een of ander manier aan die Boere deurgee (volgens oorlewering het hy van honde gebruik gemaak om boodskappe na die Boere te neem) en dat hy gevange burgers of "hensoppers" beïnvloed het om terug te keer na die kommando's en die oorlog voort te sit.⁴⁰

Met die anneksasie van die Zuid-Afrikaansche Republiek het die Britse magte gedink dat die oorlog feitlik oor was en dat die oorblywende weerstand van die burgers te velde, gou afgebreek sou word. Brittanje sou egter 'n duur les leer. Die taak om die laaste "opruiming" te doen, was aan Roberts se opvolger, Lord Kitchener, oorgelaat. Die burgers het egter besluit om die stryd voort te sit in 'n nuwe guerrilla-oorlog. Die nuwe oorlog was volgens Pakenham⁴¹ "een wat ewe veel tyd, geld en lewens sou kos en wat ook veel bitterder sou wees, omdat die burgerbevolking regstreeks daarby betrokke was".

Alhoewel die NG-Kerk 'n skool in Kerkstraat voor die uitbreek van die Anglo-Boereoorlog bedryf het, was geletterdheid in 'n groot mate afhanklik van tuisonderrig. Die Kerkstraatskool het met die uitbreek van die oorlog gesluit, maar in 1901 sy deure heropen toe die Britte met hulle verengelsingsbeleid begin het. In hierdie tyd het JH Grundlingh ook 'n private skool met 100 leerlinge in 'n voerpakhuis in Ockersestraat geopen. Hy het twee Hollandssprekende onderwyseresse, mejuffroue F van Binnedyk en H Putten teen vyf pond per maand in diens geneem.⁴²

Konsentrasiekampe in Krugersdorp 
Die Britte se "verskroeide aarde" beleid, waartydens plaashuise en landerye vernietig en afgebrand is, en die opkommandering van lewende hawe as voedsel vir die Britse magte, het duisende vroue en kinders weerloos gelaat. In September 1900 het Lord Roberts opdrag gegee dat vlugtelingkampe opgerig moes word. Lord Kitchener het later opdrag gegee "dat alle nie-strydendes in sekere gebiede na die kampe verwyder moes word, en teen die einde van die oorlog was daar meer as veertig kampe wat 116 000 blankes gehuisves het, en meer as sestig afsonderlike kampe met ongeveer 115 000 swartes".⁴³

Krugersdorp het een van die grootste konsentrasiekampe in die Transvaal Colony gehad. Die kamp was noordoos van die Park⁴⁴ teen die hange van die heuwel naby die Paardekraal monument aangelê. 'n Nabygeleë fontein en spruit het water aan die kamp en die dorp voorsien.⁴⁵ Die watervoorsiening was nie standhoudend en voldoende nie. Besoedelde water as gevolg van die groot hoeveelheid mense wat daarvan afhanklik was, het 'n groot gesondheidsprobleem ingehou. Een van die kampkinders, CSE Ackerman, onthou dat daar 'n groot samedromming by die waterpunt was. Die water het drupsgewys uit die pomp gekom.⁴⁶

'n Britse garnisoen was noordoos van Krugersdorp gestasioneer. 'n Blokhuis bo-op die heuwel bokant die konsentrasiekamp, het 'n oog oor die dorp en kamp gehou. Die superintendent van die kamp was 'n meneer Tomlinson en die permanente mediese offisier dr Aymard.⁴⁷

Die toestande in die Krugersdorp konsentrasiekamp was nie veel anders as in vele ander kampe tydens die oorlog nie. Swak, oorvol behuising, karige voedselrantsoene en nog kariger ander lewensmiddele soos meubels en komberse, was aan die orde van die dag. Volgens die "Ladies Commission" wat in die dorp in die lewe geroep was om die lot van die kampinwoners te verlig was daar 'n groot onvermoë aan die kant van kampbewoners om in hulle eie behoeftes te voorsien, of om hulle lewensomstandighede te verbeter.⁴⁸ Dit moes baie moeilik gewees het om onder die traumatiese ervaring van gevangeneming, vernietiging van huis en eiendom en die ontberende reis by die kamplewe aan te pas. Dit was veral 'n Engelse dame, Emily Hobhouse, wat die onregverdige behandeling en bars optrede van die Britse soldate teen vroue en kinders in die kampe onder die aandag van die Britse Regering gebring en dit 'n lewenstaak gemaak het om die lot van kampbewoners reg oor Suid-Afrika te verlig. Ook die Krugersdorp Konsentrasiekamp het voordeel hieruit getrek.

Dit was veral voedselrantsoene wat verbeter het. Aanvanklik het Lord Kitchener opdrag gegee dat die gesinne van mans wat oorgegee het, beter huisvesting en voedsel moes kry as die gesinne van strydende manne.⁴⁹ Hierdie rantsoene was in twee groepe verdeel, naamlik Klas I en Klas II. Die rantsoene van Klas I was uitgereik aan gesinne waar die manne bereid was om werk vir die Britte te verrig. Klas II was uitgereik aan die gesinne wie se mans nog strydende was, of geweier het om vir die Britse magte te werk.⁵⁰ Die volgende rantsoene is per week aan 'n gesin uitgereik:

Die Naoorlogse periode tot 1903 
Die oorlog het op feitlik alle terreine van die samelewing verandering gebring. Wat 'n tydperk van groei en ontwikkeling moes wees, het vir die verarmde Boerebevolking 'n stryd om oorlewing geword. Die Assistent Resident Magistraat van Krugersdorp het die militêre administrasie van die dorp oorgeneem. Die eerste ses maande ná die vredesluiting in 1902 het die repatriasie van konsentrasiekamp inwoners en terugkerende krygsgevangenes voorkeur aandag geniet. Die Krugersdorp konsentrasiekamp is in November 1902 gesluit.⁷⁷ Die mense was geestelik verslae en ekonomies lamgeslaan. Baie kon moeilik na die oorlog weer in hulle eie behoeftes voorsien.

Onder die voorsitterskap van die Assistent Resident Magistraat is 'n kommissie in 1902 aangestel wat aansoeke van burgers om skadevergoeding moes ondersoek en keur. Die kommissie moes ook toesien dat hulpverlening aan oudburgers behoorlik geskied het. Volgens Esterhuizen het die kommissie die burgers in drie groepe verdeel volgens die omvang van die skade wat hulle as gevolg van die oorlog gely het, naamlik:

Diegene wat feitlik alle besittings, vee en woonhuise verloor het en dadelik gehelp moes word.
Diegene wat nie soveel verloor het nie en wel op eie stoom 'n begin kon maak, maar nogtans vir kompensasie in aanmerking gekom het.
Diegene wat niks voor die oorlog besit het nie en dus niks tydens die oorlog verloor het nie, en daarom nie op hulpverlening of kompensasie geregtig was nie.⁷⁸

Voedsel en implemente kon op skuld gekoop word by depots van die Koloniale Regering. Baie van die verarmde inwoners is hierdeur by die Regering in die skuld gedompel. Daarby het die owerheid ook 'n beleid gevolg om slegs Britse produkte vir die nuwe kolonie aan te koop.

'n Groot gedeelte van die inwoners was as gevolg van die oorlog gedwing om 'n bestaansekonomiese lewenswyse te volg. Dit kan veral van toepassing gemaak word op die terugkerende burgers en die eertydse delwersgemeenskap, maar ook ten opsigte van die swart mense. Die hoë mortaliteit van babas onder die ouderdom van een jaar, kan as 'n aanduiding van die sosio-ekonomiese omstandighede in Krugersdorp na die Suid-Afrikaanse Oorlog gebruik word.⁷⁹.

Let op die skerp kontras in die statistiek vir swart mense as 'n aanduiding van die hoeveelheid mans wat sonder hulle gesinne as trekarbeiders in Krugersdorp gewoon en op die myne gewerk het.

Swak maatskaplike toestande, armoede, werkloosheid en 'n gebrek aan behoorlike huisvesting onder 'n groot deel van die bevolking, insluitende die swart en Indiër gemeenskappe, is van die ernstigste nagevolge van die Suid-Afrikaanse Oorlog waarmee die nuwe munisipale raad wat in 1903 tot stand gekom het, te kampe sou hê. Die ontwikkeling van 'n munisipale bestuurstelsel en infrastruktuur het langsamerhand, maar doelgerig geskied. Die sosiaal-kulturele ontwikkeling van Krugersdorp moet egter in die lig van die nasionale politieke beleid en denkwyses van die tyd gesien en verstaan word.

kopiereg © 2004 Janetta du Plooy